Olası seçim sistemi değişikliği ve siyasi sonuçları

Burak Cop

Diken - 5 Ağustos 2020

Geçtiğimiz Mayıs ve Haziran aylarında siyasi gündemin en önemli konu başlıklarından biri olan Milletvekili Seçimi Kanunu’ndaki olası değişiklikler Temmuz’da geri plana düştü. Ancak 1 Ekim’de TBMM’nin açılmasıyla konunun olgunlaştırılmış bir şekilde yeniden gündeme getirilmesi olasıdır. Hem AKP hem de MHP’nin çıkarlarına hizmet edecek bir sistemi tasarlamanın zorluğundan ve son derece teknik bir konu gibi görünen tasarımların beklenmedik siyasal sonuçlar doğurma potansiyelinden dolayı, iki partinin temsilcilerinin “incelikli” bir çalışma yürütmeleri gerekiyor. Mevzunun Ekim’e kalmasının en önemli nedeni budur.

Kulis bilgilerinden, düşünülen en önemli değişikliğin seçim çevrelerinin daraltılması olduğunu öğrendik. Seçim çevrelerinin en fazla 5 milletvekili çıkartacak şekilde daraltılması söz konusu. Büyük partilerin aşırı-temsilini, orta boy ve küçük partilerin ise oylarının çoğunun heba olmasını beraberinde getirecek bu “daraltılmış bölge” sistemi aslında Türkiye’de geçmişte uygulandı. 12 Eylül döneminde seçim çevreleri en fazla 7 milletvekilinden oluşacak şekilde tasarlandı. 1987 seçimleri öncesinde Özal bunu 6’ya indirdi. Ek olarak 4, 5 ve 6 sandalyeden oluşan çevrelerde bir milletvekilini “kontenjan” adı altında kenara ayırdı ve kontenjan milletvekilliğinin o çevrede en çok oyu alan partiye gitmesi kararlaştırıldı. Bu da parti listelerinin nispi temsil usulüyle en fazla 5 milletvekili için yarışması anlamına geliyordu. Pratikte bugün düşünülen sistemin aynısıydı.

Seçim sistemine 12 Eylül’ün eklediği bir diğer unsur olan çevre barajının da yeniden masada olduğunu biliyoruz. Partilerin bir seçim çevresinden sandalye kazanmaları için, ülke genelinde geçmeleri gereken yüzde 10’luk ulusal baraja ek olarak, o çevredeki toplam geçerli oyun milletvekili sayısına bölünmesiyle elde edilen sayıyı da aşmaları gerekiyordu. Beşli daraltılmış bölgelerde bu oran beşte bir, yani yüzde 20’dir.

1995 yılında, 80’ler boyunca yapılan ve en çok oy alan partinin lehine adaletsiz sonuçlara yol açan bu düzenlemelere tepki olarak Anayasa’nın 67. maddesine “Seçim kanunları, temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini bağdaştıracak biçimde düzenlenir” cümlesi eklendi. Aralık 1995 seçimlerine giden yolda da yüzde 10 ulusal baraj hariç olmak üzere sistemdeki tüm adaletsizlik unsurları (daraltılmış bölge, çevre barajı ve kontenjan milletvekilliği) temizlendi.

Bir süre önce tamamladığım simülasyonda beşerli daraltılmış seçim çevrelerinin ve buna eklenmesi düşünülen çevre barajı ile “ittifak içi” barajın (ittifak içindeki partilerin meclise girebilmeleri için yurt genelinde yüzde 5’i aşmaları şartının) siyasi panoramayı nasıl etkileyeceği üzerinde çalıştım. Dört senaryo oluşturdum: Mevcut sistemin devamı, daraltılmış bölge sistemine geçilmesi, daraltılmış bölgeye çevre barajının eklenmesi ve çevre barajlı daraltılmış bölgeye bir de “ittifak içi” barajın konulması. Bu dört senaryoyu iki farklı ittifak kombinasyonuna uyguladım: Cumhur İttifakı’nın karşısına Genişletilmiş Millet İttifakı’nın çıkması, yani 2018’deki CHP-İYİ Parti-SP ortaklığına DEVA ve Gelecek Partisi’nin (GP) de katılması. İkinci kombinasyon ise İYİ Parti’nin CHP’den ayrılıp diğer üç küçük partiyi (DEVA, GP, SP) kendisiyle müttefik olmaya ikna etmesine dayanıyor. Bu yeni oluşum İkinci Sağ İttifak olarak adlandırabilir. Bu durumda CHP de tıpkı HDP gibi seçime tek başına katılmaktadır.

Uygulama alanı olarak İstanbul 1. Bölge’yi seçtim. YSK’nın açıkladığı son milletvekili dağılımına göre İstanbul bugün seçim olsa TBMM’ye 100 temsilci gönderecek. Bu da ilin beşer sandalyeli tam 20 seçim çevresine ayrılmasını mümkün kılıyor. Her ne kadar son seçimde 35 kişinin seçildiği 1. Bölge’nin milletvekili sayısının 36’ya çıkması söz konusu olsa da, muhtemel bir daraltılmış bölge tasarımının ilçelerin mülki bütünlüğünü ve coğrafi yakınlığını gözeteceğini varsayarak, Anadolu ve Avrupa yakalarının ayrı ayrı çevrelere bölüneceğini kabul ediyorum. Anadolu yakasının nüfusu 40 milletvekili çıkarmaya yetmeyeceği için beşer sandalyeli toplam 7 daraltılmış bölgeden, yani gene 35 milletvekilinden oluşacağını düşünmek uygun olur.

Simülasyon 3.700.000 geçerli oyun kullanılmasına dayanıyor. Yerden tasarruf amacıyla partilerin her ilçede elde ettikleri oy oranını ve 7 varsayımsal daraltılmış çevredeki oy sayılarını burada göstermiyorum, verilere şu linkten ulaşabilirsiniz: https://burakcop.com/secim-sistemi-degisikligi-simulasyonu-ek-veriler/ . Daraltılmış bölgeleri şöyle tasarladım:

VI ve VII no’lu seçim çevrelerini, tablodaki yerleşimlerin yanı sıra Kadıköy, Maltepe, Beykoz ve Çekmeköy’den bazı mahalleleri de içerecek şekilde tasarladım. Partilerin ve olası ittifakların İstanbul’un Anadolu yakasında aldıkları toplam oy adedi aşağıdaki gibi şekillendi:

Yukarıdaki oy dağılımını belirlerken, 23 Haziran 2019’da tekrarlanan İBB Başkanlığı seçiminde Binali Yıldırım’ın oy oranını Cumhur İttifakı’nın toplam oranı olarak kabul ettim. Bu elbette tartışmaya açıktır. O gün yapılan bir genel seçim olsaydı AKP ve MHP’nin oy toplamının Yıldırım’ın oylarını geçebileceği, spekülatif de olsa çürütülmesi olanaksız bir iddiadır. Ancak o dönemden bugünlere dek yapılan kamuoyu araştırmaları AKP ve MHP oylarında ciddi bir erimeye de işaret ediyor. Bu koşullarda Cumhur İttifakı’nın oyunu 23 Haziran’da Yıldırım’a verilen oyla oransal olarak eşitlemek, bu ittifakın lehine iyimser bir kestirim olarak bile görülebilir.

AKP ve MHP dışındaki partilerin oylarına dair tahminde bulunurken de kısmen 2018 seçimlerinden, kısmen kamuoyu araştırmalarından yararlandım. Şüphe yok ki DEVA ve GP’nin ana oy havzası AKP seçmenidir. DEVA’nın bir miktar MHP, İYİ ve SP oyu da alabileceği, CHP’den ise buraya marjinal bir kayış olacağını kabul ettim. GP’nin ise SP seçmeninin yanı sıra, söz gelimi Sultanbeyli gibi yerlerde AKP’ye oy veren muhafazakâr Kürt seçmenden de oy alabileceğini hesaba kattım.

Senaryo 1

Genişletilmiş Millet İttifakı, Cumhur İttifakı’ndan az da olsa daha yüksek oy almaktadır. Seçimin mevcut sistemle yapılması halinde her iki ittifak da 16 milletvekili kazanıyor. AKP 14, MHP 2, CHP 13, İYİ ise 3 milletvekili çıkarıyor. Kayda değer oy almasına rağmen hiçbir ittifak havuzundan yararlanma imkânı olmamasından ötürü HDP 3 milletvekilinde kalıyor.

Senaryo 2

Mevcut sistem geçerlidir, ancak Millet İttifakı’nın yerini İYİ, DEVA, GP ve SP’den oluşan İkinci Sağ İttifak almıştır. Tek başına seçime giren CHP, bir önceki senaryoda kazandığı 13 milletvekilinden 1’ini HDP’ye, 1’ini ise İkinci Sağ İttifak’a kaybetmektedir. İkinci İttifak’a giden bu sandalye ise İYİ’nin değil DEVA’nın hanesine yazılmaktadır. İYİ gene 3’te kalır. İncelenen sekiz senaryo arasından DEVA’nın milletvekili kazandığı yegâne seçenek budur. Cumhur 16 sandalye kazanır (AKP: 14 – MHP: 2).

Senaryo 3

5’li daraltılmış bölgelerden oluşan seçim çevrelerinde Cumhur ve Genişletilmiş Millet ittifakları yarıştığında çarpıcı bir sonuçla karşılaşıyoruz: AKP 18, CHP ise 17 milletvekili kazanıyor. İttifakların içindeki diğer hiçbir parti sandalye kazanamadığı gibi HDP de yedi daraltılmış çevrenin birinden dahi milletvekili çıkartamıyor. Böyle bir sistemde kimi MHP’lilerin AKP listesinden, kimi İYİ’lilerin de CHP listesinden milletvekili seçilmesi yoluna gitmek ihtimal dahilindedir. Hatta Genişletilmiş Millet İttifakı’ndaki diğer 3 partiden de bazı isimlere CHP listesinde yer verilebilir (2018’de SP’nin ittifak havuzuna kattığı ama kendi listesinden herhangi bir adayın seçilmesine yetmeyen oylara karşılık, 2 SP’linin CHP listelerinden seçilmesi örneğinde görüldüğü gibi).

Senaryo 4

Daraltılmış bölge sisteminde Cumhur ve İkinci Sağ ittifakların yanı sıra CHP ve HDP’nin tek başlarına yarışması halinde AKP 18, CHP 14, İYİ ise 3 milletvekili kazanabilmektedir. Bir önceki senaryoda CHP listelerinde seçilebilecekleri yerden 3 İYİ’li aday gösterilseydi de aynı sonuca ulaşılacaktı, dolayısıyla Genişletilmiş Millet havuzunun bölündüğüne değmemektedir.

Senaryo 5

Daraltılmış bölgeye bir de yüzde 20 çevre barajı eklenmektedir. Cumhur ve Genişletilmiş Millet ittifakları karşı karşıyadır. Sonuçlar Senaryo 3 ile aynıdır: AKP 18, CHP 17 sandalye kazanır.

Senaryo 6

Yüzde 20 çevre barajlı daraltılmış bölgede Cumhur İttifakı, İkinci Sağ İttifak, CHP ve HDP yarışmaktadır. AKP için en elverişli senaryo budur. Sekiz senaryo arasında AKP’nin en yüksek sayıda sandalye (19) kazandığı vakadır. Kalan 16 sandalyenin tamamı CHP’ye gitmektedir. İYİ’nin başını çektiği ittifak yedi bölgenin tamamında çevre barajına takılmıştır.

Senaryo 7 ve 8

Bu iki senaryo, 5’inci ve 6’ncı senaryolara yüzde beş “ittifak içi” barajın eklenmesi olasılığına dayanıyor. Yurt genelinde uygulanan böylesi bir barajı bugün itibariyle DEVA, GP ve SP’den hiçbirinin geçemeyeceğini düşünebiliriz. Öte yandan, şu ana kadar incelediğimiz daraltılmış bölgeli senaryolarda bu partiler zaten milletvekili çıkartamamaktadır. 7’nci senaryo 5 ile, 8’inci senaryo 6 ile aynı sonuçları vermektedir.

Partiler açısından değerlendirme

Seçim çevrelerinin daralması, büyük partileri kayırarak temsilde adalete zarar verir. Daraltılmış bölgeler, milletvekili sayısının artması bakımından AKP’nin olduğu kadar CHP’nin de işine yarayacak gibi görünmektedir. Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerindeki metropollerde oy oranı yurt genelinden daha yüksek olan CHP, daraltılmış bölgelerden mevcut sisteme nazaran daha fazla milletvekili kazanabilir. Ancak sistemin adaletsizlik boyutu AKP’nin işine daha çok yarayacağı, dolayısıyla Cumhur İttifakı’nın mecliste çoğunluğu elde etme şansı artacağı için CHP’nin bu sistemi desteklemesi beklenmemelidir. CHP, Anadolu’da beşten fazla milletvekili olan kimi illerde geniş seçim çevresi sayesinde görece düşük oy oranıyla sandalye kazanabiliyor (Konya ve Kayseri gibi). Daraltılmış bölge sistemiyle buralarda kayba uğrayabilir, ancak metropollerdeki kazanımları daha büyük olacaktır.

Daraltılmış bölge sisteminde HDP’nin batı illerinden milletvekili çıkarması çok zorlaşacaktır. Milletvekili sayısı beşten büyük olduğu için birden fazla çevreye bölünecek olan ve yüksek oy aldığı Diyarbakır, Şanlıurfa, Van ve Mardin’den kazanabileceği ekstra sandalyelerle batıdaki kaybını telafi etmesi zordur.

MHP’nin durumu ise son derece ilginç. Kulis bilgisi niteliğindeki haberlerde MHP’nin de daraltılmış bölgeye sıcak baktığı belirtildi. Ancak MHP bu işten en çok zarar görecek parti olabilir. MHP metropollerin çoğunda yüksek oy alamıyor ve Türkiye’nin herhangi bir bölgesinde yoğunlaşmış bir oya da sahip değil. Daraltılmış bölgenin uygulanacağı metropollerde HDP’nin durumuna düşmesi ve hemen hemen hiç milletvekili kazanamaması olası.

MHP son genel seçimde beş veya daha az sayıda milletvekiline sahip (yani daraltılmış bölge sisteminden etkilenmeyecek) illerden yalnızca 8 milletvekili kazandı. Daraltılmış bölge uygulansaydı geri kalan tüm milletvekillikleri tehlikeye girecekti. MHP’nin daraltılmış bölgeye sıcak bakması ancak şu iki koşulda mümkün olabilir: Mecliste MHP grubunu oluşturacak milletvekillerinin çoğunun AKP listelerinden seçilmesi veya MHP’nin, AKP’deki oy erozyonundan en çok yararlanacak parti olacağına dair hayli iyimser bir beklenti içinde olması.

İYİ Parti de tıpkı HDP ve MHP gibi daraltılmış bölge sisteminde metropollerde zor duruma düşecek bir parti. İkinci bir sağ ittifak kurmak, yüzde 20 çevre barajının da sisteme dahil edilmesi durumunda İYİ Parti’ye zarar verecektir. Olabildiğince geniş bir ittifakın içinde yer almak bu parti açısından daha kazançlı görünüyor.

Son genel seçimde CHP; İYİ Parti’nin ve SP’nin ittifak havuzuna kattığı oylar sayesinde Osmaniye, Yozgat, Şanlıurfa gibi illerden milletvekili çıkardı. Buna karşılık İYİ Parti de diğer iki müttefikinin ortak havuza kattığı oylar sayesinde Isparta, Aksaray, Erzurum gibi illerde milletvekillikleri kazandı. İYİ Parti’nin, CHP’den ayrılıp başka bir ittifak kurması halinde, CHP’nin kaybedebileceği sandalyeleri alacağının hiçbir garantisi yok. Bu sandalyeler havuzun bölünmesi sonucu AKP’ye gidebilir ve Cumhur İttifakı’nın mecliste 300 milletvekilini aşma ihtimalini arttırır. Seçmen kitlesinin böyle bir durumdan hoşnut olup olmayacağını İYİ Parti yönetimi günü geldiğinde değerlendirecektir.